अरूभन्दा सामाजिक सुरक्षा कोष अब्बल

सामाजिक सुरक्षा कोष स्थापना सामाजिक सुरक्षा (व्यवस्थापन कोष तथा सञ्चालन) नियमावली, २०६७ जारी भई २०६७ चैत ७ मा भएको हो । यसले स्थापनाकालदेखि सामाजिक सुरक्षा कर व्यवस्थापन गर्दै आएकोमा योगदानमा आधारित सामाजिक सुरक्षा ऐन, २०७४ जारी भएपछि सोही बमोजिम काम गर्दै आएको छ ।

ऐनको प्रस्तावनामा उल्लेखित श्रमिकको योगदानमा आधारित सामाजिक सुरक्षाको हक सुनिश्चित गर्नु तथा योगदानकर्तालाई सामाजिक सुरक्षा प्रदान गर्नु कोषका उद्देश्य हुन्। सबै श्रमिकलाई सामाजिक सुरक्षा योजनामा आबद्ध गराइ उनीहरूको आर्थिक तथा सामाजिक जोखिम न्यूनीकरण गर्ने, सर्वव्यापी सामाजिक सुरक्षा अवधारणालाई मूर्तरूप दिने तथा योगदानमा आधारित सामाजिक सुरक्षाको संवैधानिक हक सुनिश्चित गर्ने दिशातर्फ कोषका कार्यक्रम लक्षित छन् ।

योगदानमा आधारित सामाजिक सुरक्षा ऐनले औपचारिक र अनौपचारिक क्षेत्रका श्रमिक तथा स्वरोजगारमा रहेका व्यक्तिलाई सामाजिक सुरक्षा योजनामा आबद्ध गराउन सक्ने व्यवस्था गरेको छ । जसले गर्दा कोषको कार्य क्षेत्र व्यापक बनेको छ।

सोही ऐनको दफा १० मा औषधी उपचार तथा स्वास्थ्य सुरक्षा योजना, मातृत्व सुरक्षा योजना, दुर्घटना सुरक्षा योजना, अशक्तता सुरक्षा योजना, वृद्ध अवस्था सुरक्षा योजना, आश्रित परिवार सुरक्षा योजना, बेरोजगार सहायता योजनाका अतिरिक्त कोषले तोकेका अन्य सामाजिक सुरक्षा योजना सञ्चालन गर्ने छ भनी कोषले सञ्चालन गर्न सक्ने सामाजिक सुरक्षा योजनाका दायरा किटान गरिएका छन् । ऐनमा उल्लेखित सामाजिक सुरक्षा योजना सञ्चालन गर्न सामाजिक सुरक्षा योजना सञ्चालन कार्यविधि, २०७५ कार्यान्वयनमा आएको छ ।

कोषले योगदानमा आधारित सामाजिक सुरक्षा प्रणालीमा आबद्ध गराउन रोजगारदाता तथा श्रमिकको सूचीकरण गर्ने, योगदान रकम संकलन गर्ने, कोषमा जम्मा भएको रकम परिचालन गर्ने, सुविधा योजनाका दाबी भुक्तानी व्यवस्थापन गर्ने, कोषमा आबद्ध स्वास्थ्य संस्थाको सञ्जाल विस्तार गरी गुणस्तरीय र प्रभावकारी स्वास्थ्य उपचार पद्धतिमा पहुँच स्थापित गर्नेजस्ता कार्य गर्दै आएको छ। कोषले गर्ने कार्य सम्पादनलाई प्रविधिमैत्री बनाइ छिटो, छरितो र गुणस्तरीय सेवा प्रवाहमा जोड दिँदै आएको छ।

योगदानमा आधारित सामाजिक सुरक्षा कार्यक्रम सञ्चालन तथा व्यवस्थापन कोषबाट हुने व्यवस्था गरिएको सन्दर्भमा यस कोषअन्तर्गतका सामाजिक सुरक्षा योजनालाई अर्थतन्त्रका औपचारिक क्षेत्रका अतिरिक्त अनौपचारिक तथा स्वरोजगार र वैदेशिक रोजगारीका क्षेत्रमा विस्तार गरी योगदानमा आधारित सामाजिक सुरक्षालाई व्यापक र प्रभावकारी बनाउँदै यस प्रणालीलाई समतामूलक र समाजवादउन्मुख अर्थतन्त्रको एक संवाहकका रूपमा स्थापित गर्न हामी लागिपरेका छौं।

सामाजिक सुरक्षा कोष औपचारिक शुभारम्भको पाँचौं वर्षमा प्रवेश गरेको छ । पाँचौं वर्ष प्रवेश गरेता पनि हामीले कोषका योजना कार्यान्वयनमा ल्याएको साढे तीन वर्षमात्र भएको छ । अहिलेसम्म हामीले कार्यान्वयन गरेका योजना भनेका औपचारिक क्षेत्रका मात्रै हुन् । औपचारिक क्षेत्रका १७ हजार ४ सय संघसंस्थाबाट ३ लाख ७५ हजार श्रमिक कोषमा समावेश भएका छन् । यसबाट करिब २६ अर्ब रुपैयाँ योगदान रकम संकलन भएको छ । ७३ हजार जनाले विभिन्न चार योजनामा साढे २ अर्ब रुपैयाँबराबरको सुविधा लिइरहेका छन् ।

हामीले कोषमा जम्मा हुने रकम संकलन र योगदानकर्तालाई ‘इनरोलमेन्ट’ लगायत सबै प्रक्रिया बबरमहलबाट गर्दै आएका थियौं । हामीले अत्याधुनिक प्रविधिका साथै सूचना प्रविधिको सहयोगमा हामीसँग जोडिने र सेवा लिन चाहनेलाई नेपालभरिबाट नै अनलाइन सेवा लिन सक्ने गरी व्यवस्था मिलाएका छौं । सुरुवातमा सबै कुरा ‘म्यानुअल पेपर भेरिफिकेसन’ गरेरमात्र हुन्थ्यो भने अहिले ‘पेपरलेस, क्यासलेस र फेसलेस सर्भिस’ दिन सक्षम छौं । नयाँ संस्था भएका कारण हामीले केही नयाँ गरौं न भनेर यो व्यवस्था लागू गरेका हौं र यसले आमजनमानसमा निकै नै राम्रो प्रभाव पारेको छ । हाल सबै किसिमका योगदानकर्ता र संस्थाले आफ्नो कम्पनी तथा व्यक्तिगत अवस्था के कस्तो रहेको छ भनेर अनलाइनरूपमा नै हेर्न सक्छन् ।

समग्रमा योगदानमा आधारित विभिन्न संस्थाका उस्तै किसिमका ५० भन्दा धेरै अवकास कोष छन् । हामी सकेसम्म योगदानकर्ताका सुविधा थप गर्दै जाने र प्रविधिको उच्चतम प्रयोग गर्दै जाने लक्ष्य लिएका छौं । रकम संकलन र सम्बन्धितलाई भत्ता वितरण गर्न हामीले विभिन्न बैङ्क तथा वित्तीय संस्था तथा विभिन्न वालेटसँग सहकार्य गरेका छौं । जसको फलस्वरूप अहिले हामीमार्फत सातै प्रदेशका कमसेकम पनि एक–एक अस्पतालमा अनलाइन सेवा दिन सक्ने भएका छन् ।

सेवाग्राहीले केही गुनासो गरेका कारण हामीले विभिन्न चरणमा सामाजिक सुरक्षा कार्यविधि पनि परिवर्तन गरेका छौं र यसले अहिले निकै राम्रो भूमिका खेलको पाएका छौं । सेवाग्राहीलाई सुविधा होस् भन्ने हेतुले ६ वटा प्रदेशमा नयाँ सम्पर्क कार्यालय सुरु गरिसकेका छौं भने सुदूरपश्चिप प्रदेशमा केही समयभित्र सम्पर्क कार्यालय खोल्ने योजना छ ।

पछिल्लो समय हामीले कोषमा योगदान गर्ने योगदानकर्ता ‘स्पाउस’ (श्रीमान/श्रीमती) लाई समेत उपचार सुविधाको व्यवस्था गरेका छौं । त्यस्तै योगदानकर्तालाई विभिन्न १० किसिमका घातक रोग लागे भने १० लाख रुर्पयाँसम्मको उपचार कोषले गर्ने निर्णय भएको छ, जुन यसअघि थिएन र कोषको पहिलेका कार्यविधिमा पनि समेटिएको थिएन । त्यस्तै कोषमा आवद्ध भएकाका सन्तति जो विभिन्न ६ विधामा स्नातक तहमा पढ्छन् । हामीले हरेका प्रदेशबाट १२ जनालाई ५ लाखसम्मको छात्रवृत्ति दिने निर्णय भएको छ जुन अरू कुनै पनि यस किसिमका कोषमा छैन ।

अहिलेको अवस्था

कर्मचारी सञ्चय कोष तथा नागरिक लगानी कोषले यसअघि नै धेरै किसिमका सेवा सुविधा दिइराखेका छन् । हामी पनि सामाजिक सुरक्षा क्षेत्रमा नवीन तथा युगान्तकारी परिवर्तन गर्न स्थापित भएका कारण केही नयाँ गर्न चाहिरहेका छौं र प्रयास पनि भइरहेको छ । जस्तो, बैक तथा वित्तीय संस्था, सरकारी तथा गैरसरकारी संस्था, बिमा कम्पनी तथा संस्था, व्यापारिक क्षेत्रका संघसस्था तथा निजी विद्यालयलगायत संस्था हामीले हाम्रो कोषमा ल्याउन धेरै पहल गरेपछि सफलता मिलेको छ । हामीले सबै किसिमका क्षेत्र समेट्ने भनेर लागिपरेका छौं तर हालसम्म केही प्राविधिक कारण प्रयासमा केही बाधा छ तर अबको केही समयभित्रै सबै क्षेत्रलाई सामाजिक सुरक्षा कोषमा समेट्ने छौं ।

कोषका अवसर

सामाजिक सुरक्षा कोषमा जाँदा नागरिक लागनी कोष तथा कर्मचारी सञ्चय कोषले जे जति सुविधा दिइरहेका छन् त्यो सबै हामी एकद्वार प्रणालीमार्फत दिन सक्ने भएका छौं । कामका बेला हुने दर्घटनामा लाग्ने सम्पूर्ण खर्च, अशक्तता खर्च तथा त्यस्तो किसिमको दुर्घटनामा दिइने आजीवन अशक्तता भत्ता हामीले व्यवस्था गरेका छौं । त्यस्तै केही गरी कामको सिलसिलामा योगदानकर्ताको मृत्यु भए उसको आश्रित परिवारलाई उसको तलबबराबर नै भत्ताको व्यवस्था गरेका छौं । वास्तवमा भन्नुपर्दा अवकाश कोषभन्दा योगदानमा आधारित कोषको धेरै नै महत्व छ र यसले व्यक्तिको जीवन रहुन्जेल त सेवा दिन्छ नै मृत्यु भइसकेपछि पनि उसको आश्रित परिवारलाई पढाइमा तथा जीवन वृत्तिका लागि चाहिने आधारभूत कुराको प्रत्याभूति दिलाउने काममा पनि यस कोषले निकै सहयोग गर्छ ।

सामाजिक सुरक्षा कोष नेपाल सरकारको कानुनले निर्दिष्ट गरेको कोष हो र यहाँ कुनै किसिमको हिनामिना हुँदैन र यसको ग्यारेन्टी सरकारले लिन्छ । योगदान गर्ने व्यक्ति तथा संस्थाको जिम्मेवारी सरकार आफैंले लिने भएकाले यस कोषको विषयमा सरोकारवाला सबै निकाय तथा संस्था निश्चिन्त भएर बस्न म अनुरोधसमेत गर्छु । जस्तो, अन्तर्राष्ट्रिय अभ्यास हेर्ने हो भने रोजगारदाता र श्रमिकमा एक किसिमको विश्वासको वातावरण पैदा हुने र प्रडक्टिभिटि पनि बढ्ने भनेर विभिन्न अन्तर्राष्ट्रिय अध्ययनले देखाएका छन् । यहाँ मुख्यगरी श्रमिकको हक सामाजिक सुरक्षा कोषले लिने भयो, रोजगारदाताको जिम्मेवारी पनि कोषले लिने भइसकेपछि श्रमिक र रोजगारदाताबीच कहिल्यै पनि असमझदारी पैदा हुने भएन। यो भनेको सबैलाई फाइदाको कुरा हो र श्रमिकले पनि म सबैतिरबाट सुरक्षित छु भनेर भन्न सक्ने अवस्था सिर्जना हुनु हो । कोषले यस कुरामा अधिकतम ध्यानदृष्टिले काम गरिरहेको छ ।

अनैपचारिक क्षेत्रमा प्रवेश गर्दैछौं

अहिलेको हाम्रो सवैभन्दा ठूलो चुनौती भनेको अनौपचारिक क्षेत्रमा रहेका व्यक्तिलाई कसरी यस कोषमा ल्याएर आबद्ध गर्ने भन्ने नै हो । यसमा हामीले कार्यविधिमा संशोधन गरेर बोर्डबाट स्वीकृत गर्ने चरणमा प्रवेश गरिसकेकाले अब चाँडै अनौपचारिक क्षेत्रका व्यक्तिलाई यस कोषमा ल्याएर अझ यसको दायरा फराकिलो पार्ने योजनामा लागिसकेका छौं । त्यस्तै अर्काे महत्यपूर्ण क्षेत्र भनेको वैदेशिक रोजगारीमा जाने श्रमिकको सवाल पनि हो । सर्सर्ती हेर्दा वैदेशिक रोजगारीमा जाने श्रमिकमध्ये कोही घाइते, कोही अंगभंग तथा मृत्यु नै हुने गरेको देखिएको छ र हामीले यस क्षेत्रलाई र अनौपचारिक क्षेत्रका श्रमिकलाई यसै वर्षदेखि कोषको दायरामा ल्याउने गरी काम गरिराखेका छौं ।

योगदानकताले अरू कोषसँग तुलना गरेर त्यहाँको भन्दा धेरै के पाउँछौं भन्ने किसिमले सोचिरहेको हामी पाउँछौं । म निर्धक्कसाथ भन्छु कि अन्य कोषभन्दा सामाजिक सुरक्षा कोष सबै किसिमले अब्बल र भरोसायुक्त छ । अर्को सामाजिक सुरक्षा साक्षरता पनि कम भएका कारण हामीले यस विषयमा पनि धेरैभन्दा धेरै काम गरेर अगाडि बढ्नुपर्ने आवश्यकता छ ।

त्यस्तै श्रम ऐनले व्यवस्था गरेका आधारभूत तहको तलब सतप्रतिशत दिनुपर्ने प्रावधान रहेकोमा केही साना रोजगारदाताले यो कार्यान्वयनमा समस्या हुने भनेर गुनासो गरेका छन्। यसलाई पनि समयसापेक्ष संशोधन गर्नुपर्ने देखिएको छ । त्यस्तै अनौपचारिक क्षेत्र, वैदेशिक रोजगारको क्षेत्र तथा हाम्रो सेवालाई सूचना प्रविधिमैत्री बनाउने तथा सामाजिक सुरक्षा कोष तथा विभिन्न अस्पताललाई तिनीहरूले दिने सेवा तथा सुविधामा उच्चतम सहजता दिन सक्नु नै अबको कोषको चुनौती हो ।

अबको बाटो

अबका दिनमा हामी अहिले भएको कार्यविधि तथा नीति नियमलाई गर्नसक्ने परिवर्तन गरेर अगाडि बढ्ने गरी काम गरिराखेका छौं । सेवाग्राहीलाई सामाजिक सुरक्षा कोषबारे जनचेतनाका कार्यक्रम अगाडि ल्याएर अझै धेरै काम गर्नुपर्ने छ । सेवाग्राहीका गुनासा धेरै आइरहन्छन् र त्यसलाई सम्बोधन गर्न व्यावसायिक व्यक्ति तथा संस्थामापर्mत कलसेन्टर र प्रविधिमैत्री सामाजिक सुरक्षा कोष अगाडि बढाउन हामी धेरै नै प्रयत्नरत छौं । सबै किसिमका सेवा डिजिटल भए पनि सेवाग्राहीले केही कुरा स्थानीय तहमा नै खोज्ने गरेको देखियो । त्यही भएर हामी सबै प्रदेशमा सम्पर्क कार्यालय खोल्ने गरी अगाडि बढिसकेका छौं भने अब सुदूरपश्चिम प्रदेशमा मात्र बाँकि छ । साथै, सामाजिक सुरक्षाका कार्यक्रम यो कोषको मात्र नभई विभिन्न ट्रेड युनियन, सरोकारवाला सबै तथा सरकारसमेतको काम भएका कारण हामी सबैसँग समन्वय गरेर अगाडि बढिरहेका छौं ।

(ज्ञवाली सामाजिक सुरक्षा कोषका कार्यकारी निर्देशक हुनु्।)

?  समग्र अर्थतन्त्र र सेयर बजारको नियमित अपडेटका लागि हाम्रो फेसबुक पेजका साथै ट्वीटर र युट्युबमा हामीलाई फलो गर्न सक्नुहुन्छ ।