विस्तार हुँदै विद्युतीय बैंकिङ, क्यूआर र मोवाइल बैंकिङ्गमा उच्च बढोत्तरी

प्रविधिको विकाससँगै डिजिटल बैंकिङ कारोबार दिन प्रतिदिन विस्तार भैरहेको छ । राष्ट्र बैंकको नीतिगत व्यवस्था, बैंक तथा वित्तीय संस्थाको प्रविधिमैत्री सेवा, विद्युतीय कारोबारप्रति सर्वसाधारणको आकर्षणका कारण डिजिटल कारोबार बढ्दै गएको हो । नेपाल राष्ट्र बैंकले नगद रहित बैंकिङ कारोबारलाई प्रोत्साहन गर्नका लागि डिजिटल कारोबारलाई नीतिगत रुपमा नै व्यवस्थित गर्दै आएको छ । केन्द्रीय बैंकले चालेको कदम अनुसार आम सर्वसाधारण पनि डिजिटल बैंकिङमा अकर्षित हुने क्रम निरन्तर बढीरहेको नै छ ।

नेपाल राष्ट्र बैंकले चालु आर्थिक वर्षमा विद्युतीय भुक्तानीलाई विशेष जोड दिने बताएको थियो । आर्थिक वर्ष २०७९।८० लाई विद्युतीय भुक्तानी कारोवार प्रवद्र्धन वर्षको रुपमा मनाउन चालु आर्थिक वर्ष आवश्यक पूर्वाधारको विकास र चेतना अभिवृद्धिमा जोड दिनेगरी केन्द्रीय बैंकले कार्य गर्दै आइरहेको छ । यद्यपी चालु आवभित्रै विद्युतीय भुक्तानीका उपकरणहरुबीच अन्तरआबद्धता कायम गर्दै नेपालभित्र हुने भुक्तानी कारोबारहरुको राफसाफ तथा अभिलेखीकरण गर्न र नेपालको आफ्नै भुक्तानी कार्ड प्रयोगमा ल्याउन राष्ट्रिय भुक्तानी स्वीच स्थापनाको कार्य सम्पन्न गर्ने समेत जनाएपनि सो कार्य भने हुन सकेको छैन ।

गत आवको ८ महिना (२०७८ फागुन) को तुलनामा चालु आवको सोही अवधिमा विद्युतीय कारोबार रकम भने २८.२८ प्रतिशतले घटेको छ । यस अवधिमा अर्थतन्त्रमा आएको सुस्तताका कारण ठूला रकमको भुक्तानी हुने माध्यम रियल टाइम ग्रस सेटलमेन्ट (आरटिजीएस) मार्फत हुने कारोबार घट्दा समग्र विद्युतीय कारोबार रकम भने घट्न पुगेको हो ।

आरटिजीएस कारोबार घटेपनि विभिन्न १० प्रकारका माध्यमबाट हुने कारोबार भने बढेको राष्ट्र बैंकको तथ्याङ्क छ । विसं २०७९ फागुन मसान्तसम्म विद्युतीय माध्यमबाट ३१ खर्ब २३ अर्ब ९८ करोड रुपैयाँको कारोबार भएको छ । गत आवको ८ महिना (विसं २०७८ फागुन मसान्तसम्म) मा २२ खर्ब ९५ अर्ब ८० करोड रुपैयाँ बराबरको कारोबार भएको थियो । आर्थिक गतिविधिमा आएको सुस्तताका कारण आरटीजीएस कारोबार घटेको केन्दीय बैंकले जनाएको छ ।

पछिल्लो एक वर्षको अवधिमा मध्यम तथा साना कारोबारमा भने उल्लेख्य वृद्धि भएको केन्द्रीय बैंकको तथ्याङ्कले देखाएको छ । समीक्षा अवधिमा क्विक रेपोन्स कोड (क्यूआर) मार्फत हुने कारोबार १६७.६६ प्रतिशत र मोबाइल बैंकिङ्ग ७९ प्रतिशतले बढेको छ । यस्तै इकमर्स ३६, कनेक्ट आईपीएस २४, क्रेडिट कार्ड २३, प्रिपेड कार्ड २० प्रतिशत, डेबिट कार्ड १७, पीओएस १५, बालेट ९ र इन्टरनेट बैंकिङ्ग ०.८९ प्रतिशत ले बढेको छ । यस अवधिमा आरटिजीएस मार्फत हुने कारोबार ३८ प्रतिशतले घट्दा आईपीएस मार्फत हुने कारोबार पनि ३ प्रतिशतले घटेको छ ।

वालेट र मोबाइल बैंकिङमा सर्वसाधारणको आकर्षण बढेसँगै राष्ट्र बैंकले पनि यसमार्फत कारोबार गर्ने सकिने सीमा वृद्धि गर्दै लगेको छ । राष्ट्र बैंकले गत बुधबारमात्र मोबाइल बैंकिङबाट दैनिक ३ लाख रुपैयाँसम्म र इन्टरनेट बैंकिङबाट विल भुक्तानी वा एकाउन्ट ट्रास्न्फरमा दैनिक २० लाखसम्म रुपैयाँ कारोबार गर्न सकिने गरी सीमा वृद्धि गरेको छ । यस्तै बैंक अकाउन्टबाट वालेट तथा वालेटबाट बैंक अकाउन्टमा प्रतिदिन २ लाख तथा प्रति महिना १० लाख ट्रान्सफर गर्न सकिन्छ । यस्तै एउटा वालेटबाट अर्को बालेटमा प्रतिदिन ५० हजार तथा प्रतिमहिना ५ लाख रुपैयाँसम्म ट्रान्सफर गर्न सकिने राष्ट्र बैंकले जनाएको छ ।

युटिलिटि बिल पेमेन्ट, दैनिक उपभोग्य सामान खरिद, रेस्टुराँमा बिल तिर्न र गाडीभाडा तिर्न समेत पछिल्लो समय विद्युतीय माध्यम प्रयोग हुन थालेको छ । यसले साना रकमको कारोबार हुने माध्यमहरु मार्फत हुने कारोबार संख्या र रकम दुबै बढ्न थालेको छ । जसमध्ये पछिल्लो समय क्यूआर मार्फत हुने कारोबारमा उल्लेख्य प्रगति भएको देख्न सकिन्छ ।

विसं २०७८ फागुन मसान्तमा क्यूआर कोड मार्फत ७ अर्ब ७६ करोड २० लाख रुपैयाँ बराबरको कारोबार भएकोमा २०७९ फागुन मसान्तमा आइपुग्दा त्यो रकम बढेर २० अर्ब ७७ करोड ६० लाख रुपैयाँ बराबरको कारोबार पुगेको हो । क्यूआर माध्यमबाट हुने कारोबार एक वर्षको अवधिमा १६७.६६ प्रतिशतले बढेको राष्ट्र बैंकको तथ्याङ्क छ । एक वर्षको अधिमा कारोबार संख्या समेत २ लाख ३० हजारबाट बढेर ६ लाख ७५ हजार बढी पुगेको छ । क्यूआर कोड मार्फतको भुक्तानीको सुरुवात तरकारी बजारबाट भएको थियो । नेपाल राष्ट्र बैंकका गभर्नर महाप्रसाद अधिकारीले २०७७ पुस १० गते काठमाण्डौं स्थित नक्साल तरकारी बजारमा सानिमा बैंकको क्यूआर कोडबाट भुक्तानी कार्यक्रम सुरु गरेका थिए ।

यस्तै बैंकिङ्ग मार्फत हुने कारोबार ७९.०८ प्रतिशत वृद्धि हुँदै १ खर्ब ९१ अर्ब ८२ करोड नाघेको छ । मोबाइल प्रयोगकर्ताहरुको संख्या बढेपछि कारोबार रकम पनि वृद्धि भएको हो । पछिल्लो एक वर्षमा कारोबार संख्या ९ लाख बढेर ८ महिनामा २४ लाख ५६ हजार माथि पुगेको छ ।
बैंक तथा वित्तीय संस्थाका अतिरिक्त विभिन्न वालेट कम्पनीको प्रतिस्पर्धी सेवाका कारण विद्युतीय कारोबारमा सर्वसाधारण उपभोक्ता अभ्यस्त हुंदै जान थालेका छन्। हाल राष्ट्र बैंकबाट अनुमति लिएर २७ वटा भुक्तानी सेवा प्रदायकहरुले ग्राहकहरुलाई वालेट सेवा दिँदै आएका छन् ।

घट्यो आरटिजीएस कारोबार

राष्ट्र बैंकका अनुसार विद्युतीय भुक्तानीका उपकरणमध्ये सबैभन्दा बढी कारोबार आरटीजीएसमार्फत भएको छ । विसं २०७९ फागुन मसान्तसमा आरटिजीएस मार्फत २२ खर्ब ९५ अर्ब ८० करोड ४० लाख रुपैयाँ बराबरको कारोबार भएको छ । गत आवको सोही अवधिमा ३६ खर्ब ९२ अर्ब ९८ करोड ३० लाख रुपैयाँ बराबरको कारोबार भएको केन्द्रीय बैंकको तथ्याङ्क छ । यस्तो माध्यमबाट हुने कारोबार पछिल्लो एक वर्षमा ३८.०६ प्रतिशतले घटेको तथ्याङ्क छ ।

नेपाल राष्ट्र बैंकले ठूला भुक्तानी गर्ने प्रयोजनका लागि रियल टाइम ग्रस सेटलमेन्ट सिस्टम (आरटिजीएस) लागू गरेको छ । राष्ट्र बैंकले चेकमार्फत १० लाख रुपैयाँसम्म नगद झिक्न सक्ने व्यवस्था गरेको छ । यसैगरी संस्थागत कारोबार अनिवार्य रूपमा चेकमार्फत नै गर्नुपर्ने व्यवस्था छ । यसबाहेक २ लाखभन्दा बढीको कारोबार आरटीजीएस मार्फत गर्नुपर्ने प्रावधान छ ।

ठूला भुक्तानी कारोबार घट्दा समग्र विद्युतीय कारोबार पनि २८ प्रतिशत बढीले घट्न पुगेको छ । नेपाल राष्ट्र बैंकका अनुसार मुलुकमा आर्थिक क्रियाकलापमा कमी आएसँगै ठूला कारोबार घट्दा आरटिजएिस मार्फत हुने कारोबार पनि अघिल्लो वर्षको तुलनामा यो वर्ष घटेको हो । नेपाल राष्ट्र बैंकले भुक्तानीको विभिन्न प्रणालीको विकास गरेपनि सिस्टम हुँदैमा आर्थिक गतिविधि बढेकाले कारोबार वृद्धि हुन नसकेको हो । अघिल्लो वर्षको तुलनामा यो वर्षमा बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरुबाट हुने कर्जा प्रवाह घटेको छ भने विकास निर्माण र सरकारी खर्च समेत अघिल्लो वर्षभन्दा कम रहेको छ ।

अन्य विद्युतीय भुक्तानीको अवस्था कस्तो छ ?

कोभिड–१९ को महामारीले कारण पनि विद्युतीय कारोबारप्रति सर्वसाधारण उपभोक्ता आकर्षित र अभ्यस्त समेत भएका छन् । यसले विद्युतीय माध्यमबाट हुने अन्य कारोबार पनि वृद्धि देखिएको छ ।

केन्द्रीय बैंकको तथ्याङ्कलाई हेर्दा कनेक्ट आईपीएस मार्फत हुने कारोबार पनि २४.१६ प्रतिशत बढेर ३ खर्ब ४० अर्ब रुपैयाँ पुगेको छ । २०७८ फागुनसम्म कनेक्ट आईपीएस मार्फत २ खर्ब ७३ अर्ब ८५ करोड रुपैयाँ बराबरको कारोबार भएको थियो ।

यस्तै इन्टरनेट बैंकिङ्ग मार्फत १३ अर्ब ८६ करोड रुपैयाँ बराबरको कारोबार भएको छ । गत फागुनसम्म १३ अर्ब ७३ करोड बराबरको कारोबार भएको थियो । यस्तै २०७९ फागुनसम्ममा पीओएसबाट ४ अर्ब ७० करोड ५० लाख र इकमर्स मार्फत ४७ करोड ४० लाख रुपैयाँ बराबरको कारोबार भऐको छ । अघिल्लो वर्षको फागुनमा पीआएसबाट ४ अर्ब ८ करोड ३० लाख र इकमर्समा ३४ करोड ८० लाख रुपैयाँ बराबरको कारोबार भएको थियो ।

यस अवधिमा वालेट मार्फत हुने कारोबार रकममा पनि ९.३८ प्रतिशत बढेर १८ अर्ब १५ करोड ६० लाख रुपैयाँ पुगेको छ । राष्ट्र बैंकको तथ्याङ्क अनुसार पछिल्लो एक वर्षमा मात्रै ५७ लाख ५३ हजार भन्दा धेरै वालेट प्रयोगकर्ता बढेका छन् । विसं २०७८ फागुनमा १ करोड ४० लाख ३३ हजार रहेको वालेट प्रयोगकर्ताको संख्या २०७९ फागुन मसान्तसम्ममा आइपुग्दा बढेर १ करोड ९७ लाख ८७ हजार रुपैयाँ पुगेको छ ।
विसं २०७९ फागुन मसान्तसम्म डेबिट कार्डबाट ८५ अर्ब १० करोड १० लाख रुपैयाँ, क्रेडिट कार्डबाट १ अर्ब ४१ करोड १० लाख र प्रिपेड कार्ड मार्फत ३६ करोड ५० लाख रुपैयाँ बराबरको कारोबार भएको छ ।

यस अवधिमा आईपीएस् मार्फत हुने कारोबार पछिल्लो एक वर्षमा ३.२४ प्रतिशत घटेर १ खर्ब ५९ अर्ब ९९ करोड १० लाख रुपैयाँ झरेको छ । विसं २०७८ फागुनमा १ खर्ब ६५ अर्ब ३४ करोड रुपैयाँ बराबरको कारोबार भएको हो ।

हाल बैंक तथा वित्तीय संस्थाका अतिरिक्त २७ वटा भुक्तानी सेवा प्रदायक र भुक्तानी प्रणाली सञ्चालकले समेत विभिन्न विद्युतीय भुक्तानी सेवा प्रदान गर्दै आएका छन् ।

?  समग्र अर्थतन्त्र र सेयर बजारको नियमित अपडेटका लागि हाम्रो फेसबुक पेजका साथै ट्वीटर र युट्युबमा हामीलाई फलो गर्न सक्नुहुन्छ ।